Tworzenie filmów dokumentalnych: przewodnik po profesjonalnym filmowaniu

Każdy ma do opowiedzenia jakąś historię – a czy może być lepszy sposób na jej udostępnienie niż wysokiej jakości film dokumentalny nakręcony aparatem Canon EOS? Ambasador firmy Canon i wielokrotnie nagradzany filmowiec i fotograf Joel Santos z pasją odkrywa fascynujące historie i ożywia je na ekranie. Nagrał i wyprodukował ponad 50 telewizyjnych filmów dokumentalnych, zarówno w ojczystej Portugalii, jak i na całym świecie. Tutaj dzieli się wskazówkami z entuzjastami, którzy chcą tworzyć własne filmy dokumentalne.

Najprostszym sposobem na rozpoczęcie przygody z tworzeniem filmów dokumentalnych jest opowiedzenie historii toczącej się w pobliżu domu i bliskiej sercu twórcy. Joel sugeruje rozmowę z członkami bliższej i dalszej rodziny i zapytanie ich o przeszłość. „Jeśli jest to osoba starsza, można zapytać ją o to, jak wyglądał świat, gdy była w naszym wieku lub o przygodę, którą przeżyła” – mówi. „Może to być także osoba mieszkająca w innym środowisku miejskim lub wiejskim niż my”. Biorąc pod uwagę to, że życie w ciągu ostatniego roku było dla większości z nas tak odmienne, może to być początkiem interesującej historii.

„Trzeba znaleźć coś, co wzbudza naszą ciekawość i sprawia, że chcemy dowiedzieć się więcej. W takiej sytuacji mamy gotową historię do opowiedzenia. Podoba mi się pomysł tworzenia filmów dokumentalnych na podstawie doświadczeń przyjaciół i rodziny. Niektórzy twierdzą, że filmy dokumentalne nie powinny być osobiste. Moje pytanie brzmi: „Dlaczego nie?”. Jeśli mamy zdecydowany pogląd na temat, który naprawdę współgra z tym, kim jesteśmy, na pewno możemy zrobić z tego film dokumentalny”.

Lokalizacja i oświetlenie stanowią fundament każdego dokumentu, ale do opowiedzenia historii nie potrzeba egzotycznej lokalizacji. „Nie chodzi w tym o malownicze tło, ponieważ każda historia jest fundamentalnie powiązana z miejscem, w którym się toczy” – wyjaśnia Joel. „Nagrywamy film dokumentalny, więc trzeba ukazać miejsce, w którym wszystko się rozgrywa, niezależnie od tego, czy jest to dom czy biuro.

„Podobnie jak w przypadku fotografowania trzeba zadbać o to, aby w kadrze wszystko było w odpowiednim miejscu” – dodaje. „Czy kolory są właściwe? Czy z czyjejś głowy »wyrasta« słup telegraficzny? Nawet jeśli podczas nagrywania filmów dokumentalnych nie prezentujemy fabuły, należy zadbać o możliwość komponowania ujęć w najlepszy możliwy sposób. Czy po połączeniu wszystkich elementów sceny dają one odpowiedni efekt”?

Dla Joela światło jest najważniejszym składnikiem, o którym należy pamiętać podczas filmowania – tak samo, jak podczas fotografowania. „To właśnie światło kształtuje obiekt, lokalizację i wszystko, co z tego wynika. Wszystko przekłada się na magiczny prostokąt ekranu, który wciąga widzów i zachęca ich do oglądania”.

Jednak warto pamiętać, że zapadające w pamięć obrazy można tworzyć w dowolnym miejscu, korzystając z dowolnego zestawu. Można wykorzystywać naturalne oświetlenie, nagrywać pod światło lub tworzyć głębokie cienie, aby zwiększyć wrażenie tajemniczości.

Kluczem do skutecznego opowiadania historii jest zawsze rozważenie tego, jak poszczególne ujęcia będą przekładać się na dalszą część opowieści. Ten element możemy łatwo przećwiczyć, nawet jeśli dopiero zaczynamy nagrywać filmy dokumentalne w domu. „Musimy mieć ujęcie wprowadzające, które wskazuje, gdzie rozgrywa się akcja” – mówi Joel. „Następnie trzeba zaprezentować obiekt – ujęcie twarzy lub sylwetki od pasa w górę, całą postać, osobę w kontekście otoczenia, a następnie przejść do akcji i reakcji, pokazując ręce i gesty. Podczas filmowania trzeba myśleć o tym, jak poszczególne sceny będą następować po sobie, gdy już będziemy na etapie edycji. Trzeba też pamiętać o ciągłości — może się okazać, że robimy różne ujęcia, które będą kolejno odtwarzane w filmie dokumentalnym”.

„Każda dobra historia musi mieć klimat. Dokument jest najlepszy, gdy jego zakończenie daje widzowi poczucie satysfakcji. Różni się to od nagrywania filmów na Instagrama. Nie robimy filmu dokumentalnego, aby uzyskać „polubienia”. Trzeba mieć duszę dziennikarza i wiernie ukazać temat oraz lokalizację”.

Joel uważa, że gdy zaczynamy przygodę z filmem dokumentalnym, musimy zadbać o oryginalność. „Nawet jeśli sama historia nie jest oryginalna, sposób, w jaki ją postrzegamy, może być wyjątkowy. Trzeba się na tym skupić i pozostać sobą, zamiast naśladować styl innych osób.

„Warto też zgłębić temat. Czy jest coś szczególnego związanego z osobą, którą filmujemy? To element, który sprawia, że dokument wyróżnia się, więc kluczem jest otwartość, nawiązanie relacji z filmowanym obiektem i odkrycie fascynujących rzeczy, które są w nim ukryte”.

Dla Joela ważnym narzędziem jest również ruch. „Jeśli jest to scena statyczna, widz szybko straci zainteresowanie. Trzeba ukazać bieg wydarzeń i oddać wrażenie upływającego czasu.

„Zawsze warto wykorzystywać różne ujęcia. Trzeba wykorzystać potencjał wyobraźni. Nie musimy przywiązywać się do jednego miejsca. Podczas nagrywania możemy swobodnie się przemieszczać” – kontynuuje. „Jeśli w kadrze znajdują się dwie osoby, zmiana pozycji filmowania może pomóc w uchwyceniu dynamicznych wydarzeń, a także uwydatnić różnice perspektywy”. Najnowsze aparaty firmy Canon mają bardzo wydajną elektroniczną stabilizację obrazu, dzięki czemu nie trzeba używać statywu w celu wyeliminowania rozpraszających uwagę drgań aparatu.

Modele Canon EOS R5 i EOS R6 mają funkcję stabilizacji matrycy, co pomaga niwelować wpływ ruchów aparatu na obraz. Obiektywy zmiennoogniskowe umożliwiają zmianę ogniskowej podczas filmowania, a obiektywy z wbudowanym mechanizmem stabilizacji i silnikiem STM pozwalają regulować ostrość niemal bezgłośnie.

„Częsta zmiana pozycji, z której filmujemy, może nadać nagraniu odpowiedni rytm” – dodaje Joel. „Bez zmian kąta widzenia film dokumentalny nie będzie tak atrakcyjny. Filmowanie przypomina gotowanie – czasami trzeba łączyć różne elementy”.

„Aparaty firmy Canon, takie jak Canon EOS R5, a także bardziej przystępne cenowo modele, takie jak Canon EOS M50 Mark II, Canon EOS 850D i Canon EOS RP, mają oparty na technologii Dual Pixel CMOS autofokus, który doskonale sprawdza się podczas nagrywania filmów, umożliwiając płynne przechodzenie z jednego obszaru kadru do innego. Mają też funkcję Filmowy Servo AF, która umożliwia ciągłe śledzenie obiektów poruszających się w kadrze”.

Joel podkreśla jednak, że każda stosowana technika powinna udoskonalać opowieść. „Nie należy używać techniki dla samego faktu jej użycia. Jeśli chcemy zwrócić uwagę widza na konkretną rzecz, skupmy się na tym, co jest najważniejsze. W przypadku rybaka można skupić się na rybie w sieci, a następnie przenieść punkt ostrości na twarz rybaka, aby pokazać jego reakcję”.

Osobom początkującym Joel zaleca opanowanie regulacji przesłony w celu tworzenia różnych efektów kinematograficznych. „Przysłona wpływa na jasność i ekspozycję, ale także na głębię ostrości. Duży otwór przesłony [niska liczba f] może ułatwić skupienie uwagi widzów na obiekcie poprzez rozmycie tła” – wyjaśnia. „Mały otwór przysłony zapewnia dużą głębię ostrości, dzięki czemu obiekty znajdujące się blisko i daleko powinny być tak samo ostre.

„Jeśli chodzi o czas naświetlania, idealnym rozwiązaniem jest zazwyczaj odwrotność dwukrotności liczby klatek na sekundę. Jeśli filmujemy z szybkością 25 klatek na sekundę, optymalnym czasem naświetlania jest 1/50 s. Jeśli użyjemy krótszego czasu naświetlania, poruszające się obiekty mogą być rozedrgane na obrazie. Jeśli nagrywamy przy jasnym oświetleniu, musimy ustawić wystarczająco długi czas naświetlania w kontekście przysłony, której chcemy użyć, a następnie zamontować w obiektywie filtr szary. W warunkach słabego oświetlenia zastosowanie dłuższego czasu naświetlania może również spotęgować efekt rozmycia ruchu i zapobiec konieczności użycia wysokiej czułości ISO, która może obniżyć jakość obrazu”.

• Pomysłowe ujęcie wprowadzające przyciąga uwagę widzów i ukazuje lokalizację, w które toczy się akcja. Tutaj Joel montuje aparat na masce samochodu i używa bezpłatnej aplikacji Canon Camera Connect w smartfonie jako pilota zdalnego sterowania, wprowadzając widza w ujęcie. Następnym krokiem jest przedstawienie bohatera filmu i umieszczenie go w określonym środowisku.
• Kiedy filmujemy ludzi w ruchu, autofokus z wykrywaniem twarzy skutecznie utrzymuje wyostrzenie poruszającego się obiektu i sprawia, że to na nim skupia się uwaga widzów. Aby nadążyć za ruchem, trzeba użyć dość szybkiego trybu Servo AF. Przeciwna sytuacja ma miejsce, gdy zmieniamy punkt ostrości z jednego obszaru sceny na inny, co można podkreślić za pomocą małej głębi ostrości i rozmywania tła. Tym razem należy użyć wolniejszego trybu Servo AF, aby uzyskać płynne przejścia.
• Nie należy zakładać, że jeśli nagrywamy film, to w kadrze automatycznie pojawi się ruch. Aby utrzymać zainteresowanie widzów statycznymi obiektami, można tworzyć wrażenie ruchu poprzez przechylanie lub przesuwanie obiektywu. Można nawet połączyć funkcje przechylania i przesuwania, aby uzyskać interesujący efekt ruchu obrotowego.
• W przypadku ujęć cechujących się wysokim kontrastem istnieje niebezpieczeństwo, że jasne partie staną się białe, a ciemne partie będą czarne. Tryb HDR (High Dynamic Range – wysoki zakres dynamiki) firmy Canon zapewnia bardziej zrównoważoną ekspozycję ogólną – jasne partie nie są prześwietlane, a ciemne partie są rozjaśniane. Kolejną dobrą techniką jest użycie kołowego filtra polaryzacyjnego. Dzięki temu można ograniczyć niepożądane odbicia i poprawić kolory. Redukcja przepuszczalności światła przez filtr umożliwia zastosowanie większego otworu przesłony i zapobiega konieczności użycia zbyt krótkiego czasu naświetlania.
• Ostatnia uwaga: nie należy ograniczać się do filmowania „gadających głów”. Dobry dokument, tak jak każdy inny film, powinien mieć odpowiednie tempo i rytm. Zmieniaj pozycję, aby nagrywać z różnej perspektywy, i wykorzystuj potencjał cyfrowego stabilizatora filmu firmy Canon, aby minimalizować drgania aparatu podczas filmowania z ręki. Umożliwia to swobodne poruszanie się podczas nagrywania i eliminuje konieczność pracy w jednym miejscu. Produkcja filmu nie kończy się na nagrywaniu – twórcza edycja i sposób łączenia scen mogą zwiększyć dramaturgię i stopień zainteresowania widzów.

Pamiętaj o tych wskazówkach, gdy następnym razem zechcesz opowiedzieć ciekającą historię za pomocą aparatu – szybko staniesz się wprawnym dokumentalistą.

*Dostępne tylko w wybranych językach.



Autor: Matthew Richards